सतराव्या शतकात उदयाला आलेल्या रामदासी संप्रदायाने भारतभरातील मठांद्वारे 'समाज ज्ञानोपासनेचा एक नवयज्ञ' आरंभिला. जो समर्थोत्तर त्यांच्या शिष्य-प्रशिष्यांनी स्वतःला समर्पित करीत अडीच शतके प्रज्वलित ठेवला. त्याचमुळे विसाव्या शतकातील शिक्षणतज्ज्ञ डॉ. पु. ग. सहस्त्रबुध्यांनी ह्या रामदासी संप्रदायाच्या मठांना तत्कालीन 'लोकशिक्षण केंद्रे' असे संबोधिले. ऐतिहासिक कागदपत्रांद्वारे ज्याप्रमाणे रामदासी मठ हे 'ज्ञानोपासनेची केंद्रे' म्हणून स्पष्ट होतात, त्याचप्रमाणे समर्थ रामदासकृत विविध रचनांमधून 'उत्तम नेतृत्त्व' निर्मितीची बीजे आणि तत्कालीन मठांमधील शिकणारा वयोगटही स्पष्ट होतो.
रामदासी दाफ्तरांनुसार कल्याणस्वामी, उद्धवस्वामी, भीमस्वामी, अक्काबाई आदी समर्थशिष्यांनी आपापल्या मठपतीपदांच्या जबाबदाऱ्या वयाच्या १७ ते २० व्या वर्षी स्वीकारल्याचे दिसते. थोडक्यात रामदासी मठांमध्ये या समर्थशिष्यांकडून लहानवयात असे यम-नियम आचरणात आणविले होते. त्यांतून कल्याणस्वामी, भीमस्वामी, मुदगलस्वामी, गिरीधरस्वामींसारख्या दुर्दम्य क्षमतेची 'आध्यात्मिक नेतृत्वांची' उभारणी होत असणार हे स्पष्ट होते.
रामदासी मोक्षपटाच्या निमित्ताने प्रस्तुत ग्रंथात वारकरी संप्रदायाच्या ( ज्ञानेश्वर माऊलींचा मोक्षपट, ज्ञानदेवांचा मोक्षपट, ज्ञानेश्वर साधूंचा मोक्षपट, श्रीगुलाबराव महाराजांचा मोक्षपट, ज्ञानेश्वरीखेळ ) पाच मोक्षपटांसह प्राचीन क्रीडापट व छत्रपती व्यंकोजी भोसलेकृत परमपदसोपानपठमु आदी सात मोक्षपट व रामदासी असा तौलनिक मागोवा मी घेतला आहे. अशा क्रीडापटांतून कुमारवयातील मुमुक्षु मुलांना 'आध्यात्मिक संज्ञांचा' परिचय करून देणे, आयुष्यात येणाऱ्या चढ-उतारांना 'साप-शिडी' प्रमाणे खिलाडूवृत्तीने ( Sport attitude) सामोरे जाणे असे ढोबळ उद्देश्य दिसतात. परंतु सर्वांत महत्वाचा व अन्य मोक्षपाटांपेक्षा उजवा ठरणारा रामदासी मोक्षपटाचा पैलू म्हणजे खेळणाऱ्या खेळाडूने प्रत्येक संज्ञेतील-'मी' चा विचार हा चार स्तरांवर करायचा आहे. अर्थात प्रत्येक खेळाडूने 'स्वतःच्या अस्तित्वाला' स्थूल देह ( जड शरीर ), सूक्ष्म देह ( मन/मनोमय देह ), कारण देह ( आत्मबळ ), महाकारण देह ( परमात्माबळ ) अशा चार देहांच्या पातळीवर खेळायचे आहे.
रामदासी मठांत आध्यात्मिक स्वयं-अध्ययनाची विविध तंत्रे विकसित होती, त्यापैकी एक 'रामदासी मोक्षपट' हाही त्या तंत्राचा भाग असल्याचे संशोधनादरम्यान मला जाणवले. कारण या रामदासी मोक्षपटात एकूण ३१० रकान्यांमधील २९३ संज्ञा श्रीमत् दासबोध ग्रंथातील विषयांशी संलग्न आणि ५ संज्ञा रामदासी वाड्मय नित्यकर्मातील आहेत, तसेच एक रकाना रिक्त आहे. या ग्रंथात संज्ञाचे स्पष्टीकरण करताना समर्थांच्या अन्य स्फुटांचा, रचनांचा आधार घेतला आहे. रामदासी मोक्षपटात ३८ शिड्या ५३ सर्प आहेत. यात २१ स्तर असून या आडव्या ओळींतून 'रामायणातील सप्तकांडातील तत्त्वज्ञान' चढत्या क्रमाने सांकेतिक संज्ञांमध्ये असल्याचे मोक्षपट अभ्यासताना मला जाणवले. हा खेळ गत तीन-साडेतीन वर्षे मी व माझी प्रकाशिका बहिण आशा सातत्याने खेळत आहोत. खेळ खेळताना रोज नवनवीन आध्यात्मिक पैलू लक्षात येत होते, ते प्रस्तुत ग्रंथाच्या वाचकांसही जाणवतील, असे वाटते.