वाङ्मयप्रकार म्हणून `कादंबरी’चे गेली पन्नास वर्षे मी चिंतन करीत आलो आहे त्यात अजून खंड पडलेला नाही. आता `मी कमी कुठं पडलो?’ हा प्रश्र्न स्वतःला विचारीत असतो. शोध लागतो! हे चिंतन 1943-44 च्या सुमारास आलेले आहे.

`कादंबरी’कडून अपेक्षा काय आहे, हा ओघाने येणारा प्रश्र्न. मनोरंजन नको, प्रबोधन नको, बुद्धिवाद नको, मग उरले काय? मला उत्तर मिळाले- `साक्षात जीवन! ते आहे तसे दाखवा.’ पण जीवन म्हणजे तरी काय? ह्या प्रश्र्नाचे उत्तर मला दीर्घकाळ सुचेना. अचानक महाभारत आठवले.

`माणसा-माणसांच्या परस्परसंबंधांतून निर्माण होणारा जीवनाकार’ ही माझी कादंबरीची कल्पना महाभारतामुळे सुचली की पुढे महाभारताचा दाखल्यासारखा वापर केला, ते आता स्मरत नाही.

प्रस्तुतचे माझे चिंतन उगवत्या कादंबरीकारांना सांगावे, असे दहा वर्षांपूर्वी वाटले. हा विचार मनात येण्याला कारणही घडले. आज खेडेगावांपर्यंत माध्यमिक शिक्षण गेले आहे. तालुक्याला महाविद्यालये निघाली आहेत. कुणबी, भंडारी, न्हावी, सुतार अशा हातावर पोट असलेल्या वर्गांतील मुलांवर आजच्या साहित्याचे संस्कार होत आहेत. आजचे साहित्यिक त्यांच्या ओळखीचे होत आहेत. महाविद्यालयात तर पाठ्यपुस्तकांत कादंबरी असते.

आमच्या गावच्या शाळेत तर ब्राह्मण विद्यार्थ्यांना मागे टाकून कुणबी विद्यार्थी अनेकवेळा एस. एस. सी. ला पहिला आला. बुद्धिमत्तेचा मक्ता देताना देव जात पाहत नाही, हे सिद्ध झाले. उद्या `प्रतिभे’च्या बाबतीत हाच अनुभव येणार आहे. कुणबी, भंडारी, धोबी कादंबरीकार पुढे येणार आहेत. उद्याचा काळ त्यांचा आहे. त्यांना उपयोग व्हावा म्हणूनच ह्या प्रबंधाची कल्पना होती. आजही तीच. उद्याच्या ह्या कादंबरीकारांनी `पांढरपेशे’ व्हायला हरकत नाही. शिक्षणाने ते अटळ केले आहे. ती संस्कृती उच्चच आहे; पण मनाचे `माती’शी असलेले नाते त्यांनी कधीही तोडू नये. अस्सल कला फक्त स्वतःच्या मातीतूनच वर येते.

-श्री. ना. पेंडसे यांच्या प्रास्ताविकातून